Typefacing Rome
Typefacing Rome: Exploring the Typographic Legacy of Rome
‘The noblest of all letter forms, despite centuries of efforts at letter improvement, invention, and innovation. […] one cannot avoid praising it as a staggering monument of supercalligraphy. It is simply phenomenal.’ — Edward M. Catich over de Trajanus-kapitalen, The origin of the serif, 1968© Daphne de Vries — A van Augustus — Souvenirwinkel in het museum Ara Pacis uitkijkend op het Mausoleum van Augustus
Er is geen stad in letterlijke zin zo vol beschreven als Rome. Op muren, gebouwen, monumenten en standbeelden, overal vind je inscripties en opschriften, dwars door alle eeuwlagen heen. De Romeinse inscripties met de belettering op de Zuil van Trajanus als een esthetisch hoogtepunt, hebben al ca 2000 jaar invloed op de ontwikkeling van de Westerse typografie. De Romeinse lettervorm zit in ons DNA gebakken. In mijn project Typefacing Rome neem ik de stad vanuit het perspectief van een [typo]grafisch ontwerper onder de loep. Op basis van historische bronnen, interviews en veldwerk, refelecteer ik op de eeuwenoude, maar nog steeds springlevende ‘typographic habit’ van Rome. Hierbij zoek ik actief de samenwerking op met lokale ontwerpers, experts en wetenschappers. In november 2023 verbleef ik ter voorbereiding van dit project een maand in Rome.
Lettertype: Alfabeto Tipografico Romano
De Romeinse lettervormen uit het begin van onze jaartelling, de bloeitijd van het Romeinse Rijk, hadden een buitengewoon harmonieuze vorm. Het typografische hoogtepunt van deze ontwikkeling is de Romeinse kapitaal, de Capitalis Romana of Capitalis Monumentalis, de moeder van alle westerse kapitaalschriften. Al eeuwen geldt dat de belettering van de Zuil van Trajanus in Rome het ultieme voorbeeld daarvan is en sindsdien hebben de Romeinse lettervormen invloed op de ontwikkeling van onze typografie en zit het in ons DNA gebakken.
Is het mogelijk om op basis van historisch materiaal een hedendaags lettertype te ontwikkelen dat de karakteristieke kenmerken van de klassiek Romeinse lettervormen weerspiegelt en tegelijkertijd een verbinding tot stand brengt met de historische en culturele context van Rome? Een lettertype dat vanwege het historische karakter van de anatomische elementen waar het op wordt gebaseerd, verschillende periodes van de stad ‘genetisch’ in zich draagt en daarmee een soort ultieme samenvatting van de Romeinse geschiedenis wordt? Is een dergelijk typografisch extract mogelijk?
Op basis van veldwerk, interviews en research ga ik de uitdaging aan een lettertype te ontwerpen waarin ik probeer de ingrediënten van die Romeinse letter te vangen. Met dit lettertype als instrument wil ik een poetische interventie in de stad plegen om de letter zo als het ware weer terug te geven aan de stad en een dialoog aan te gaan met de inwoners van nu. Aanvullend op deze typografische performance, spreek ik met experts uit de wetenschap en typografie over de geschiedenis, de ontwikkeling en de invloed van de Romeinse inscripties op onze hedendaagse typografie. Alle facetten van dit project komen uiteindelijk samen in publicatie/boek.
Het wordt niet het eerste lettertype dat ik heb ontwikkeld gebaseerd op historisch materiaal. Eerder maakte ik een revival op basis van matrijzen, stempels en drukwerk die de drukker Plantin zelf gebruikte waarvan de originelen nu nog aanwezig zijn in het Museum Plantin Moretus in Antwerpen. Om te ervaren welke moeilijkheden boven tafel komen als je scripts met verschillende typografische kenmerken combineert, maar toch een onderling verband wilt bewaren, heb ik het klassiek Grieks (polytonisch) toegevoegd. Lees hier meer over dit project ↗.
Voorbereidend veldwerk: november 2023
Ter voorbereiding op dit project ben ik in november 2023 26 dagen in Rome geweest. Elke dag stond in het teken van een van de letters uit het alfabet. Mijn doel was om zoveel mogelijk letterinformatie te verzamelen. Ik had een stapel boeken en websites mee en hulplijnen die ik in kon zetten. Voor elke dag bereidde ik een expeditie voor waarin ik zocht naar een object, monument of bouwwerk van enige historische relevantie waarvan de naam begint met een bepaalde letter (de A van Ara Pacis en Augustus, de B van Bernini, Borromini of Bramante, de C van Capitolijn, Constantijn, Caesar etc.). Ter plaatse zocht ik naar een inscriptie waar diezelfde letter in voorkomt. Zo heb ik vele kilometers afgestruind op zoek naar zoveel mogelijk materiaal en ingrediënten om straks tot dé Romeinse letter te kunnen komen. De visuele en tekstuele verslagen die ik dagelijks optekende en deelde met mijn netwerk vind je onderaan deze pagina onder het kopje A—Z.
De letteroogst die ik tijdens deze dagen heb opgedaan vormt de basis voor mijn typografisch onderzoek. Sommige letters zal ik opnieuw willen bekijken, niet alles heb ik mooi recht van voren kunnen fotograferen, sommige letters bleken lastiger te vinden dan ik van tevoren had verwacht. In het Domus Aurea van Nero, had ik bijvoorbeeld wel een pontificale N verwacht, maar ik kwam daar niet verder dan een hiëroglief in de vorm van een waterlijn, het teken voor de N dat water betekent. Ook heb ik besloten met te gaan concentreren op de Capitalis Monumentalis, waar ik tijdens dit eerste veldwerk ook nog andere lettervarianten heb meegenomen zoals de Capitalis Rustica en de Capitalis Quadrata.
Poetische interventie: Het is geen klein geschenk wanneer een dichter jou lege vellen geeft.
Tijdens mijn dagelijkse letterexpedities door de stad, kwam ik regelmatig werk tegen van de Romeinse street artist QWERTY, ook wel de Romeinse Banksy genoemd. Deze kunstenaar/dit collectief (onduidelijk) heeft de stad volgeschreven met de kreet ‘Think Poetic’. Door de hele stad kwam ik deze sympathieke oproep tegen en dat heeft me mede geïnspireerd om een poëtisch offensief te gaan plegen in de openbare ruimte van Rome.
Voor dit offensief zet ik als instrument het lettertype in dat ik ga ontwerpen en voor de inhoud ga ik te rade bij de Romeinse dichter Marcus Valerius Martialis (ca. 40-104 na Chr). Zijn werk leent zich uitstekend voor een poëtische interventie in de stad en blijft ook na 2000 jaar en buiten de oorspronkelijke context vol van betekenis. De epigrammen van Martialis schetsen vooral de zelfkant van de maatschappij in concrete situaties en met herkenbare menselijke emoties. Hij schrijft er zelf over: ‘In mijn werk proef je de mens.’
Mijn plan is om een selectie van zijn epigrammen op de muren, deuren en schuttingen van het hedendaagse Rome te plakken. Affiches plakken in de nacht, opgaan in de underground street-art-scene. Daarmee wil ik verwondering oproepen, een glimlach bij een voorbijganger of misschien wel een tekstuele reactie uitlokken om zo een brug te slaan tussen de eeuwenoude inscripties en teksten en de stad met haar inwoners van nu. Zo geef ik de letter [vorm] en de teksten [betekenis] terug aan de stad waar ik ze uit heb gedestilleerd. Dat zou er zo kunnen uitzien [schetsen/mockups]:
Koninklijk Nederlands Instituut Rome
Het KNIR (Koninklijk Nederlands Instituut Rome) is het oudste en grootste Nederlandse wetenschappelijke instituut in het buitenland en speelt een belangrijke brugfunctie tussen de Nederlandse en Italiaanse academische gemeenschap en de internationale academische wereld in Rome.
Het KNIR biedt met het brede netwerk en focus op interdisciplinair onderzoek mogelijk de ideale context voor dit project. Door gesprekken met experts uit diverse disciplines wil ik meer inzicht verkrijgen in de historische en culturele betekenis van de Romeinse typografie. Ik wil graag in gesprek met epigrafen, archeologen, (kunst)historici en linguïsten en de inzichten verwerken in een podcast en/of als onderdeel van de publicatie.
Een van de onderwerpen die aan bod zal komen, is de Zuil van Trajanus. De zuil is een belangrijk historisch object en dient al eeuwen als bron van typografische inspiratie bij architecten, typografen en kunstenaars. De klassieke Romeinse kapitaal die gebruikt is op de zuil, heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van moderne lettertypen, typografische conventies en de blijvende invloed van historische lettervormen op ons huidige grafisch landschap.
‘The noblest of all letter forms, despite centuries of efforts at letter improvement, invention, and innovation. […] one cannot avoid praising it as a staggering monument of supercalligraphy. It is simply phenomenal.’ — Edward M. Catich over de Trajanus-kapitalen in The Origin of the Serif, 1968
Op zoek naar het verdwenen gietsel?
Er zit ook nog een spannend detective-aspect aan de Zuil van Trajanus: In een correspondentie tussen twee kalligrafen en grote kenners van de zuil (Edward M. Catich en Lloyd Reynolds) wordt in 1961/62 gesproken over een gipsen afgietsel van de Trajanus-inscriptie, compleet met de gevleugelde vrouwenfiguren aan weerszijden, ‘under the pavement’ op het Trajanus Forum. Dit zou kunnen betekenen dat het gietsel zich in de opslagplaatsen onder de Via dei Fori Imperiali bevond. Toen Catich bij de Romeinse autoriteiten informeerde naar de mogelijke aanschaf ervan, kreeg hij te horen dat het eigendom van de Italiaans overheid was. Het afgietsel is waarschijnlijk beter dan de huidige staat van de inscriptie zelf, los van erosie, verwering en beschadigingen zou dit afgietsel gemaakt zijn vóór een bijtend zuurincident in 1897. De huidige locatie van deze heilige graal van de typografische wereld is vooralsnog onbekend...
Expositie & boek
Het project sluit ik af met een publicatie waarin ik al mijn bevindingen, resultaten, ontwerpschetsen, foto's en andere documentatie verzamel. Dit boek zal zowel in Rome, mogelijk bij het Koninklijk Nederlands Instituut Rome (KNIR), als in Amsterdam worden gepresenteerd, mogelijk bij de Bijzondere Collecties van Allard Pierson.
A—Z
Hier vind je een overzicht van de visuele en tekstuele verslagen die ik tijdens mijn voorbereidende veldwerk in Rome in november 2023 dagelijks optekende en deelde met mijn netwerk. Elke dag speurde ik naar een object, monument of bouwwerk van enige historische relevantie waarvan de naam begint met de letter die die dag centraal stond. Ter plaatse zocht ik vervolgens naar een inscriptie waar diezelfde letter in voorkomt. Ik heb veel bronnen (boeken, websites, professionals) geraadpleegd om alles te laten kloppen en geen voor de hand liggende zaken over het hoofd te zien. Ik heb geprobeerd het interessant te houden voor mensen die nog nooit in Rome zijn geweest en niet saai en hopelijk soms ook verrassend voor de doorgewinterde kenner.
A
A — Vandaag begint mijn zoektocht naar dé Romeinse letter. Vlakbij het appartement waarin ik deze maand verblijf, bevindt zich de eerste bestemming: de A van Augustus, de eerste keizer van Rome, die een altaar liet bouwen om te vieren dat hij eigenhandig de vrede had gebracht naar het Romeinse rijk: de Ara Pacis (Altaar van de Vrede). En na zijn dood liet hij al zijn geweldige politieke en militaire prestaties op bronzen platen noteren (Res Gestae Divi Augusti). Die platen zijn helaas vergaan maar op basis van een drietal provinciale (Ankara e.o.) inscripties is er door Mussolini - die zich expliciet spiegelde aan Romes eerste keizer - een reconstructie gemaakt, waarvoor meer dan 15.000 letters in brons werden gegoten. Als ik goed geteld heb bevat deze tekst 1299 A’s. Wie de letterontwerper of de lettergieter is geweest heb ik nog niet kunnen achterhalen. De A heeft wel een bijzonder leuk mutsje op. Welkom in Rome, waar schoonheid, fascisme en geschiedenis overal voor het oprapen liggen. 🤔
B
B — De letter B is bizar genoeg niet vaak de eerste letter van een bijzonder bouwwerk. De locaties die ik had gevonden, waren gesloten of niet open voor bezoek. Maar via een wandeling langs beestachtige beelden van Bernini, basilieken en andere bouwwerken vond ik vandaag dan toch na een klim naar de top van de heuvel Janiculum meerdere B’s op een inscriptie aan de achterzijde van de Tempietto del Bramante. Het bouwwerk zou staan op de plek waar Petrus gekruisigd werd. Bij eerdere bezoeken heb ik dit architectonische wonder enkel door een hek kunnen bekijken. Maar vandaag had ik meer geluk en via de Spaanse Academie mocht ik nog net aansluiten bij twee andere bezoekers die een rondleiding kregen van een bijster ongeïnteresseerde gids die ons langs wat kunstwerken loodste die in opdracht van de academie zijn gemaakt. Telkens als ze ons naar een nieuwe kamer had geleid, draaide ze ons de rug toe om weer verder te gaan waar ze was gebleven op haar telefoon. Maar aan het eind van deze intrigerende tour mocht ik dan eindelijk het gebouw dat wordt beschouwd dat het de Hoge Renaissance in de architectuur zou hebben ingeluid van dichtbij bekijken. Dit is toch wel van een buitengewone bekoorlijkheid!
C
C — Tja, de C, wat begint er in Rome niet met een C? Caffè, carabinieri, cioccolato. Vandaag koos ik voor een plek met een schat aan C's en toog af naar misschien wel de beroemdste van de zeven heuvels: het Campidoglio, de Capitolijn, de Collis Capitolinus. Michelangelo ontwierp in de zestiende eeuw het Piazza del Campidoglio tussen de twee toppen van de Capitolijn, dat het centrum van de heuvel werd. Boven aan de trap die naar dit plein leidt, staan twee enorme beelden van Castor en Pollux en in de twee paleizen (dei Conservatori en Nuovo) aan het plein zijn de Musea Capitolina gevestigd. Op de binnenplaats liggen enkele onderdelen van de 12 meter hoge Colossus van Constantijn, de keizer die de grondslag legde voor de Christelijke fase van het Romeinse Rijk en de keizerlijke residentie verhuisde naar Byzantium dat later als Constantinopel de hoofdstad werd. Vanaf het dakterras van het museum onder het genot van een perfecte cappuccino genoot ik samen met wat geelpootmeeuwen van magistraal uitzicht over de stad en o.a. op het Colosseum. De palazzi waarin het museum gevestigd is, zijn ondergronds met een gang verbonden. Aan het eind daarvan vind je het Tabularium een gebouw dat tegen de Capitolijn is gebouwd. Het was in de Romeinse tijd het staatsarchief en het is het enige antieke Capitolijnse gebouw dat nog deels overeind staat. Van daaruit met nog een andere bezoeker uitkijkend over het Forum Romanum waande ik me even van keizerlijke afkomst. Binnen in de musea waren er naast beroemdheden als de wolf ook duizenden C’s te vinden, als inscriptie of mozaïek, en een bronzen cavallo om het af te maken. Julius Caesar maar bij de J (I?) of de K rekenen?